Stenli Kjubrik (Stanley Kubrick), po mnogima jedan od najboljih režisera svih vremena, još za života stekao je status kultne ličnosti. Njegovi filmovi su sa nestrpljenjem iščekivani, uvek sa istim pitanjem: ”Šta će sada napraviti?” Dovoljno hrabar i lucidan da se uhvati u koštac sa temama koje niko drugi nije hteo ili smeo da ekranizuje, više puta je donosio nezaboravne priče koje su potresale svet i postavljale standarde u filmskoj umetnosti.
Rođen je 26. jula 1928. godine u dobrostojećoj njujorškoj porodici. Njegov otac, zaljubljenik u šah i fotografiju, uspeo je te svoje velike ljubavi da prenese na malog Stenlija što će u mnogome obeležiti njegov budući put. Šah je postao Kjubrikova opsesija, svakodnevna rutina koja je savršeno pogodovala njegovom perfekcionizmu i filozofiji da svemu prilazi temeljno i sa dugotrajnim planiranjem. Proračunati šahovski potezi koje je vukao u životu često su dovodili do ludila njegovu okolinu, naročito očajne producente koji su što pre hteli da završe rad na nekom projektu. Kjubrik jednostavno nije mario, znao je da radi na filmovima i po više godina. Bavljenje fotografijom razvilo je u njemu visoki stepen vizuelne perfekcije koju je kasnije uspešno preneo na svoje filmove. Fotografski angažman u magazinu “Pogled” (“Look”) naveo ga je 1950. godine na zadatak da snimi seriju fotografija o lokalnom bokseru i tu je dobio inspiraciju za svoj prvi film.
“Dan borbe” (“Day of the Fight”) bio je prvi u nizu od nekoliko kratkometražnih dokumentarnih filmova koje je snimio. Uz “Dan borbe” od zaborava su sačuvani “Leteći sveštenik” (“Flying Padre”) iz 1951. i “Moreplovci” (“Seafarers”) iz 1953. godine.
Sredstva za svoj prvi dugometražni film – “Strah i želja” (“Fear and Desire”) iz 1953. godine sakupio je uz pomoć prijatelja i oca koji je tom prilikom unovčio svoje životno osiguranje. Ovo je prvi od njegova tri filma u kojima se bavio dehumanizacijom čoveka u ratu. Na isti motiv nailazimo kasnije u “Putevima Slave” (“Paths of Glory”) i “Bojevom metku” (“Full Metal Jacket”). Interesantno je da Kjubrik nije bio zadovoljan ovim filmom i tokom godina nazivao ga je amaterskom stilskom vežbom dajući sve od sebe da ga skloni od očiju javnosti. Jednom prilikom je čak uspeo da odloži rasprodatu bioskopsku predstavu u jednom gradu. Možda zbog ovakvog Kjubrikovog stava, ali i činjenice da je tokom kasnijih godina snimao sve bolje i kvalitetnije filmove, “Strah i želja” je nepravedno završio u zapećku kinematografije. Međutim, današnji kritičari saglasni su u tome da je film za doba u kom je snimljen bio proročki, čak filozofski. U vreme kada se svet još uvek oporavljao od drugog svetskog rata i lagano polarizovao na istok i zapad, kad su neki novi sukobi, poput korejskog, bili na pomolu, doneo je snažnu antiratnu poruku i jasno ustao protiv bilo kakvog nasilja. Odlikuju ga odlična fotografija i sjajno pripremljeni tehnički detalji.
Sledeći film – “Poljubac ubice” (“Killer’s Kiss”) iz 1955. godine pokazao je Kjubrikovu maestralnost u poigravanju sa svetlom. Ovo je bilo dovoljno da ga primeti Džejms Heris (James B. Harris) i predloži mu osnivanje producentske kuće Haris-Kjubrik (Harris-Kubrick Pictures). Kako nisu imali ideju za film otišli su u knjižaru i našli je u knjizi “Savršen upad” (“Clean Break”) Lajonela Vajta (Lionel White). Prilagodivši scenario snimili su film o pljački hipodroma – “Ubijanje” (“The Killing”) iz 1956. godine. Film je postao klasik noar filma (film-Noir) inspirišući mnoge kasnije autore među kojima i Kventina Tarantina (Quentin Taqrantino) koji je podstaknut ovim filmom snimio svoje “Ulične pse” (“Reservoir Dogs”).
Sledeći projekat dvojca Haris-Kjubrik – “Putevi slave” (“Paths of Glory”) snimljen je 1957. godine po istoimenoj knjizi Hemfrija Koba (Humphrey Cobb). To je snažna antiratna drama, smeštena u vreme prvog svetskog rata. Ističe se antologijskim scenama masovnih borbi i nezaboravnom scenom u kojoj Kirk Daglas (Kirk Douglas) u dugom, kontinuiranom kadru obilazi vojnike u rovu. Scena je više puta kopirana u mnogobrojnim filmovima kasnije ere. Film je postigao ogroman uspeh kod kritike i ustoličio Kjubrika kao predvodnika nadolazećeg talasa talentovanih, mladih reditelja. Zbog kritičkog prikaza francuskog oficirskog staleža, film je bio zabranjen u Francuskoj sledećih dvadeset godina.
Prijateljski odnos koji se razvio između Kjubrika i Daglasa tokom snimanja “Puteva slave” utabao je put stvaranju istorijskog spektakla iz 1960. godine – “Spartak” (“Spartacus”). Daglas je kao nezavisni producent počeo rad na “Spartaku”, ali nezadovoljan režiserom, otpustio ga je brzo po početku snimanja i pozvao svog prijatelja Kjubrika da dovrši film. Međutim, obojica su imali različite vizije kako film treba da izgleda te su snimanje obeležili mnogobrojni sukobi i svadje između saradnika. Do završetka snimanja prijateljstvo je prekinuto, a Kjubrik je čvrsto odlučio da se više nikada ne upušta u projekte nad kojima nema apsolutnu kontrolu. Film je osvojio četiri Oskara (Oscar). Verovatno poučen ovim iskustvom, Kjubrik nije uspeo da se dogovori sa Marlonom Brandom (Marlon Brando) oko rada na vesternu – “Momci” (“One-Eyed Jacks”). Brando će režirati “Momke”, a Kjubrik pravi zaokret u svom životu i seli se u Englesku.
Po kontroverznom delu Vladimira Nabokova, 1962. godine snima “Lolitu” (“Lolita”), priču o seksualnoj opsednutosti koju sredovečni muškarac razvija prema tinejdžerki, ćerki svoje ljubavnice. Zbog škakljive teme film je sniman pod budnim okom cenzorske komisije, ali opet je izazvao burna reagovanja kad je počelo prikazivanje. Ovo je navelo Kjubrika da izjavi da ne bi ni snimao film da je znao da će se dići tolika prašina.
“Doktor Strejndžlav” (“Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying And Love The Bomb”) bio je Kjubrikov sledeći film. Snimljen 1964. godine u doba najveće hladnoratovske zategnutosti, donosi nam satiričnu priču o odmetnutom američkom generalu koji organizuje nuklearni napad na Sovjetski savez. Kjubrikova posvećenost detaljima i opsežne pripreme dovele su do toga da mnoge scene u filmu neodoljivo podsećaju na tadašnje tajne procedure američke vojske. Zbog ovoga su producenti filma morali da idu na informativne razgovore sa agentima tajnih službi.
Sledećih pet godina Kjubrik je pripremao film “Odiseja u svemiru, 2001.” (“2001: Space Odyssey”). Scenario je radio u saradnji sa Arturom Klarkom (Arthur C. Clarke) velikanom naučno-fantastične proze. Kao osnovu su uzeli kratku Klarkovu priču “Stražar” (“The Sentinel”). Tokom rada na filmu postali su veliki prijatelji i Klark je kasnije znao da kaže da je Kjubrik verovatno jedna od najinteligentnijih osoba koju je ikada upoznao. Najzad, film izlazi 1968. godine i danas se smatra remek delom svetske kinematografije. Kjubrik je za ovaj film dobio Oskara za specijalne efekte.
“Paklena pomorandža” (“A Clockwork Orange”), uz “Odiseju” najznačajnije Kjubrikovo delo, nastaje tri godine kasnije. Ova ekranizacija istoimenog romana Entonija Bridžisa donosi nam priču o futurističkom autokratskom društvu u kom se rađa bezrazložna agresija pojedinca. Eksplicitne scene nasilja izazvale su brojne polemike. Atmosfera dostiže tačku usijanja nakon odigravanja nekoliko zločina koji su bili inspirisani filmom. Pretnje smrću njemu i njegovoj porodici, naterale su Kjubrika da kod distributera izdejstvuje povlačenje filma iz bioskopa.
“Beri Lindon” (“Barry Lyndon”) snimljen 1975. godine po knjizi “Sreća Beri Lindona” (“The Luck of Barry Lyndon”) Vilijama Tekerija (William Thackeray) nije postigao veći komercijalni uspeh. Poprilično spora i duga priča o doživljajima irskog kockara ostala je u senci holivudskih akcionih filmova. Ipak, kritika je bila naklonjena filmu, kao i američka filmska akademija (Academy of Motion Pictures Arts and Sciences) koja mu je dodelila četiri Oskara.
“Isijavanje” (“The Shining”) snimljeno 1980. godine bilo je prvo Kjubrikovo ostvarenje horor žanra. Ekranizacija istoimenog romana Stivena Kinga donela nam je napetu i jezivu priču, možda jedan od najboljih filmova u svom žanru ikada. Svejedno, King nije bio zadovoljan ovom ekranizacijom pa se nekoliko godina kasnije upustio u nov projekat koji će se više držati priče iz knjige.
Iste godine kada je izašlo “Isijavanje” Kjubrik počinje pripreme za snimanje filma o vijetnamskom ratu po knjizi “Kratkog daha” (“Short Timers”) Gustava Hasforda (Gustav Hasford). Film “Bojevi metak” (“Full Metal Jacket”) će ugledati svetlost dana 1987. godine i iako jedan od najboljih filmova o ratu u Vijetnamu, ostaće u senci filma “Vod” (“Platoon”) Olivera Stona (Oliver Stone) snimljenog godinu dana ranije.
Kjubrikov poslednji film – “Širom zatvorenih očiju” (“Eyes Wide Shut”) snimljen 1999. godine po kratkoj noveli “Priča iz sna” (“Traumnovelle”) bečkog psihijatra Artura Šniclera (Arthur Schnitzler) zapravo je studija o ljudskoj seksualnosti, prevari, prikrivenim strastima. Odlično je primljen kako kod publike tako i od strane kritike.
Ubrzo nakon montaže ovog filma, sedmog marta 1999. godine Kjubrik je umro u snu u svom domu u Engleskoj. Iza sebe je ostavio nezaboravne filmove, vrednu studiju o čovečanstvu, njegovoj prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.
Željko Marjanović: U konstantnoj potrazi za Nedođijom, večiti dečak, sanjar, optimista. Nepokolebljivo uveren da će osmeh spasiti svet.
