Režiser, glumac, scenarista i producent Orson Vels (Orson Welles) jedan je od najvećih i najoriginalnijih autora svetskog filma. Već kao tinejdžer postao je poznat kao veliki talenat zahvaljujući svom radu u pozorištu. Sa 23 godine je uzbunio Ameriku jednom radio dramom, a sa 26 je snimio film koji se smatra najboljim filmom svih vremena. Uprkos tome, tokom čitave karijere je morao da se bori da snima filmove kakve želi, i gubio bitke sa velikim studijima koji su mu prekrajali filmove. Bio je gorostasna figura u svakom smislu reči: fizički, pojavom, harizmom i umetničkim značajem.
Čudo od deteta, neshvaćeni genije i jedinstvena figura u istoriji filma: Orson Vels
Rođen je 6. maja 1915. godine u gradi Kenošu, u državi Viskonsin, SAD. Njegov otac se obogatio kao pronalazač, ali se zatim propio i prestao sa radom. Orsonovi roditelji su se razišli kad mu je bilo četiri godine. Majka, pijanistkinja, umrla je kad je Orsonu bilo devet godina. Imao je i starijeg brata koji je poslat u instituciju za mentalno obolele kada mu je postavljena dijagnoza šizofrenije, a kasnije je završio kao alkoholičar i beskućnik. Otac je velika očekivanja sa starijeg preneo na mlađeg sina Orsona, koji se u ovoj ulozi mnogo bolje snašao.
Orson Vels je sa 16 godina počeo sa uspehom da glumi u pozorištu u Irskoj, a sa 19 je već radio kao producent u SAD. Istakao se smelim i politički angažovanim predstavama. Režirao je verziju Šekspirovog (Shakespeare) “Makbeta” (Macbeth), smeštenu na Haitiju, sa crncima u svim ulogama; i verziju “Julija Cezara” (Julius Caesar), smeštenu u savremenu, fašističku Italiju. Pokušao je da postavi na scenu levičarski, protestni mjuzikl “The Cradle Will Rock”, koji je zabranjen, ali su autor i neki od glumaca ipak izveli improvizovanu verziju komada.
Svoj najslavniji film “Građanin Kejn” Vels je snimio sa samo 26 godina
Najveću pažnju javnosti ipak je privukao 1938. radio dramom “Rat svetova” (War of the Worlds), zasnovanoj na naučnofantastičnom romanu H. Dž. Velsa (H. G. Wells). Velsova realistična drama je zbunila i uspaničila mnoge slušaoce, koji su poverovali da slušaju vesti o stvarnoj invaziji Marsovaca.
Velsov prvi film takođe je izazvao kontroverze pre nego što je i snimljen – glavni lik “Građanina Kejna” (Citizen Kane), magnat Čarls Foster Kejn (Charles Foster Kane), koga je igrao sam Vels, delimično je zasnovan na novinskom magnatu Vilijamu Randolfu Herstu (William Randolph Hearst), koji je u odgovor naložio svim medijima koje je kontrolisao da bojkotuju film. Film je dobio brojne pohvale za upotrebu brojnih inovativnih tehnika. Vels je za “Građanina Kejna” dobio Oskara za najbolji scenario, a nominovan je i za najboljeg režisera i glavnog glumca, ali je u ovim kategorijama izgubio. “Kejn” je izgubio i u kategoriji Oskara za najbolji film, ali je njegova reputacija vremenom porasla. Danas ga većina kritičara smatra najboljim filmom svih vremena.
Uspešna karijera glumca u tuđim filmovima: bio je neodoljiv u ulozi mračnog romantičnog junaka Ročestera u ekranizaciji romana “Džejn Ejr” (1943)
Međutim, i pored fantastičnih kritika, “Kejn” je predstavljao komercijalni neuspeh. Šefovi studija to Velsu nisu oprostili, i od tada on više nije dobijao punu kontrolu nad svojim projektima. Njegov sledeći film “Veličanstveni Andersonovi” (The Magnificent Andersons) studio je nemilosrdno prekrojio i nalepio drugačiji, srećniji kraj.
Da bi finansirao sopstvene filmove, Vels je glumio u tuđim. Kao glumac je postigao mnogo veću popularnost i komercijalniji uspeh nego kao režiser. Publici je najviše u sećanju ostao lik Harija Lajma (Harry Lyme), amoralnog, ali i neobično šarmantnog ratnog profitera u trileru “Treći čovek” (The Third Man) Kerola Rida (Carol Reed), po scenariju poznatog pisca Grejema Grina (Graham Greene). Najpoznatiju repliku iz ovog filma Vels je improvizovao na snimanju.
“U Italiji su za 30 godina pod Bordžijama imali rat, teror, ubistva i krvoproliće, ali su stvorili Mikelanđela, Leonarda Da Vinčija i renesansu. U Švajcarskoj 500 godina vlada demokratija i mir, a šta je iz toga stvoreno? Sat sa kukavicom.” – Hari Lajm
U svakoj ulozi je dominirao svojom prirodnom harizmom, dubokim glasom, visokom, krupnom figurom i snagom ličnosti. Ovo se nije promenilo ni kada se od privlačnog mladića pretvorio u gojaznog starijeg čoveka. Glumio je kraljeve i magnate, zločince i korumpirane policajce, tragične heroje, negativce i komično-tragične antiheroje, moćne, šarmantne, kontroverzne, monstruozne likove – ali nikada nije bio osoba koju biste mogli da zamislite u ulozi nekog prosečnog čoveka. I on sam je u očima javnosti, ali i onih koji su ga poznavali, delovao kao skoro mitska figura.
U filmu “Dama iz Šangaja” glavnu žensku ulogu dodelio je svojoj velikoj ljubavi Riti Hejvort, sa kojom je stupio u drugi od svoja ukupno tri braka
U poznijim godinama, pored filmskih uloga (među kojima je bila i uloga četničkog vojvode u Bulajićevom filmu “Bitka na Neretvi”), morao je da snima reklame kako bi došao do novca za svoje projekte. Američka štampa ga je sve više ismevala, stvarajući sliku o njemu kao o hedonisti koji traći svoj talenat i čija karijera je na silaznoj putanji još otkako je dobio opšta priznanja za svoj prvi film. U stvari, Vels je celog života vredno radio, ali su veliki američki studiji bili ili nezainteresovani za njegov rad, ili im je smetala njegova originalnost, pa su pokušavali njegove filmove da uteraju u komercijalni kalup po kome se snimala većina hitova. Američka Akademija mu je ipak konačno ukazala priznanje dodelivši mu počasnog Oskara za životno delo 1975. godine.
Mnogi su smatrali da je Vels bio rođen za ulogu Šekspirovog tragikomičnog antijunaka Falstafa, koju je igrao u svom filmu “Ponoćna zvona”
Umro je 10. oktobra 1985. od srčanog udara. Iza njega je ostao niz sjajnih filmova, od kojih se neki danas smatraju remek-delima, i sati i sati nedovršenog filmskog materijala. Neki od njegovih filmova, poput mračne kriminalističke drame “Zrno zla” (Touch of Evil) iz 1958. godine, tek posle njegove smrti su konačno objavljeni u originalnoj autorskoj verziji, bez bezbrojnih prekrajanja koje je studio nemilosrdno činio. Pored ovog i legendarnog “Građanina Kejna”, od njegovih filmova treba izdvojiti “Veličanstvene Andersonove”, ekranizaciju Kafkinog (Franz Kafka) romana “Proces” (The Trial), noir dramu “Dama iz Šangaja” (Lady from Shanghai), tri ekranizacije Šekspirovih dela: “Makbet”, “Otelo” (Othello) i naročito “Ponoćna zvona” (Chimes at Midnight), kao i Velsov poslednji završeni film “Istine i laži” (F for Fake).
Izvor fotografija: hopelies.com, theredlist.fr, thevoid99.blogspot.com
Ivana Cvetanović je zavisnica od instant kafe, Interneta i MP3 plejera. U večitom je ratu sa vremenom; zamenjuje dan za noć, kao klinka je bila starmala, a kao odrasla je večita tinejdžerka.
